Lesson – 46 : લોકલ નેટવર્ક પર સંચાર અને સંચારના સિદ્ધાંતો
આજના ડિજિટલ યુગમાં કમ્પ્યુટર નેટવર્ક આપણા દૈનિક કાર્ય, વ્યવસાય, શિક્ષણ અને સંસ્થાગત વ્યવસ્થામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેમાંય લોકલ એરીયા નેટવર્ક (LAN) સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતો નેટવર્ક છે. કોઈ પણ નેટવર્કમાં ડેટા એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે પહોંચાડવા માટે ચોક્કસ સંચારના સિદ્ધાંતો (Principles of Communications) અનુસરવામાં આવે છે. આ લેખમાં આપણે લોકલ નેટવર્ક શું છે, તેમાં સંચાર કેવી રીતે થાય છે અને સંચારના આધારભૂત સિદ્ધાંતો શું છે તે સમજશું.
1. લોકલ નેટવર્ક (Local Area Network – LAN) શું છે?
LAN એ નાનો ભૂગોળીય વિસ્તાર આવરી લેતું નેટવર્ક છે, જેમ કે:
-
ઘર
-
ઓફિસ
-
શાળા
-
કોલેજ કેમ્પસ
આ નેટવર્કમાં કમ્પ્યુટરો, પ્રિન્ટર, સર્વર અને અન્ય ઉપકરણો કેબલ અથવા વાઈ-ફાઈ દ્વારા એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે.
LAN ની મુખ્ય વિશેષતાઓ
-
ઝડપ વધુ (ઓછી વિલંબતા)
-
સુરક્ષા સારી
-
સંચાલન સરળ
-
ખર્ચ ઓછો
2. લોકલ નેટવર્કમાં સંચાર કેવી રીતે થાય છે? (Communicating on a Local Network)
LAN અંદર ડેટા ટ્રાન્સફર માટે નીચે મુજબની પ્રક્રિયા થાય છે:
(1) ડેટા મોકલવો (Sending Data)
કોઈ કમ્પ્યુટર જ્યારે નેટવર્કમાં અન્ય ઉપકરણને ડેટા મોકલવા માંગે છે, ત્યારે:
-
ડેટાને નાના ભાગોમાં (Packets) વિભાજિત કરવામાં આવે છે
-
દરેક પેકેટમાં મોકલનાર અને પ્રાપ્તકર્તાનો MAC એડ્રેસ મૂકવામાં આવે છે
(2) સ્વિચ અથવા રૂટરનું કાર્ય
LAN માં સામાન્ય રીતે Switch નો ઉપયોગ થાય છે.
-
સ્વિચ પેકેટનો MAC એડ્રેસ વાંચે છે
-
ત્યારબાદ તે પેકેટ યોગ્ય ઉપકરણ સુધી પહોંચાડે છે
-
આ પ્રક્રિયા ખૂબ ઝડપી અને કાર્યક્ષમ હોય છે
(3) વાયર અને વાઈ-ફાઈ માધ્યમ
LAN માં સંચાર માટે બે પ્રકારના માધ્યમો હોય છે:
(i) Wired LAN (Ethernet Cable)
-
વિશ્વસનીય
-
ઝડપી
-
ઓછી અવરોધ
(ii) Wireless LAN (Wi-Fi)
-
સુવિધાજનક
-
ચલાવવા સરળ
-
મોબાઇલ ઉપકરણો માટે યોગ્ય
(4) પ્રોટોકોલનો ઉપયોગ
LAN માં સંચાર માટે નિયમો અને ધોરણો જરૂરી છે. આને પ્રોટોકોલ કહેવામાં આવે છે.
LAN માટે સામાન્ય પ્રોટોકોલ:
-
Ethernet
-
Wi-Fi (IEEE 802.11)
-
TCP/IP
3. સંચારના સિદ્ધાંતો (Principles of Communications)
કોઈપણ નેટવર્કમાં સફળ સંચાર માટે નીચેના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો અનુસરવામાં આવે છે:
(1) Sender અને Receiver
સંચારની શરૂઆત મોકલનાર (Sender) અને અંત પ્રાપ્તકર્તા (Receiver) પર થાય છે.
Sender → Message → Receiver
(2) Message (સંદેશ)
સંદેશ કોઈપણ પ્રકારનો હોઈ શકે છે:
-
લખાણ (Text)
-
ઈમેજ
-
વિડિયો
-
ઓડિયો
-
ફાઈલ
(3) Encoding / Decoding
ડેટા ટ્રાન્સફર પહેલાં એન્કોડ કરવામાં આવે છે, અને પ્રાપ્ત કરતી વખતે ડીકોડ કરવામાં આવે છે.
-
Encoding: માનવીય ભાષાને મશીન-રીડેબલ સિગ્નલમાં રૂપાંતર
-
Decoding: સિગ્નલને ફરી માનવીય ભાષામાં રૂપાંતર
(4) Transmission Medium (સંચાર માધ્યમ)
સંદેશ પહોંચાડવા માટે માધ્યમની જરૂર હોય છે:
-
વાયર (Ethernet, Fiber)
-
વાઈ-ફાઈ
-
રેડિયો તરંગો
(5) Protocols (નિયમો અને ધોરણો)
સંચાર નિયમોના આધારે થાય છે.
મુખ્ય પ્રોટોકોલ:
-
TCP/IP
-
HTTP/HTTPS
-
FTP
-
SMTP
(6) Noise (અવરોધ) અને Error Handling
ડેટા ટ્રાન્સફરમાં ક્યારેક Noise (અવરોધ) થઈ શકે છે.
એ માટે Error Detection અને Error Correction ટેકનિકો ઉપયોગમાં લેવાય છે:
-
CRC
-
Parity Bit
-
Checksum
(7) Bandwidth અને Speed
સંચારની અસરકારકતા બે મુખ્ય પરિબળો પર આધારિત છે:
-
Bandwidth: ડેટા ટ્રાન્સફર કરવાની ક્ષમતા
-
Speed: ડેટા કેવી ઝડપે પહોંચે છે
લોકલ નેટવર્ક આપણા ટેકનોલોજી જીવનનું મહત્વનું અંગ છે. તે ઝડપથી અને સુરક્ષિત રીતે ઉપકરણો વચ્ચે ડેટાનો વિનિમય સક્ષમ બનાવે છે. આ માટે સંચારના કેટલાક મુખ્ય સિદ્ધાંતો અનુસરવામાં આવે છે, જેમ કે Sender–Receiver પ્રક્રિયા, Encoding–Decoding, પ્રોટોકોલ અને માધ્યમ. આ બધું મળીને નેટવર્ક સંચારને વધુ વિશ્વસનીય અને અસરકારક બનાવે છે.
