Lesson – 11 : કોમ્પ્યુટર મેમરીના વિવિધ પ્રકારો અને તેમની વિશેષતાઓ
કમ્પ્યુટર મેમરી એ એવી જગ્યા છે જ્યાં માહિતી (Data) અને સૂચનાઓ (Instructions) સંગ્રહિત થાય છે જેથી CPU તેને ઝડપથી ઍક્સેસ કરી શકે.
મેમરીની ક્ષમતા Byteના સ્વરૂપમાં માપવામાં આવે છે — જે ડેટા સંગ્રહનું મૂળ એકમ છે.
📏 મેમરી એકમો અને Byte ગણતરી
| એકમ | સમકક્ષ | વિગત |
|---|---|---|
| 1 Bit | Binary Digit (0 અથવા 1) | કમ્પ્યુટરનું સૌથી નાનું ડેટા એકમ |
| 1 Byte | 8 Bits | એક અક્ષર અથવા નંબર સંગ્રહ કરવા પૂરતું |
| 1 Kilobyte (KB) | 1,024 Bytes | નાના ફાઈલો માટે |
| 1 Megabyte (MB) | 1,024 KB = 1,048,576 Bytes | ચિત્રો અથવા દસ્તાવેજો માટે |
| 1 Gigabyte (GB) | 1,024 MB = 1,073,741,824 Bytes | વિડિઓ, સોફ્ટવેર માટે |
| 1 Terabyte (TB) | 1,024 GB = 1,099,511,627,776 Bytes | હાર્ડ ડિસ્ક સ્ટોરેજ માટે |
| 1 Petabyte (PB) | 1,024 TB = 1,125,899,906,842,624 Bytes | ડેટા સેન્ટર માટે |
👉 ઉદાહરણ:
જો એક ટેક્સ્ટ ફાઈલમાં 500 અક્ષરો હોય, તો તે આશરે 500 Bytes જગ્યા લેશે.
જો એક ચિત્રની સાઈઝ 2 MB હોય, તો તે લગભગ 2 × 1,048,576 = 2,097,152 Bytes જેટલું સ્ટોરેજ લેશે.
🏷️ મેમરીના મુખ્ય પ્રકારો
મેમરીને મુખ્યત્વે બે વિભાગોમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે:
-
પ્રાથમિક મેમરી (Primary Memory)
-
માધ્યમિક મેમરી (Secondary Memory)
1️⃣ પ્રાથમિક મેમરી (Primary Memory)
આ મેમરી સીધી CPU સાથે જોડાયેલી હોય છે અને પ્રોસેસિંગ માટે ઉપયોગી છે.
🔹 RAM (Random Access Memory)
-
અસ્થાયી (Volatile) મેમરી — કમ્પ્યુટર બંધ થતાં જ ડેટા ખોવાઈ જાય છે.
-
ઉપયોગ: પ્રોગ્રામ અને એપ્લિકેશન ચલાવવા માટે.
-
પ્રકાર:
-
SRAM (Static RAM) — ઝડપી પણ મોંઘી.
-
DRAM (Dynamic RAM) — ધીમી પણ વધુ ક્ષમતા ધરાવે છે.
-
વિશેષતાઓ:
-
વાંચી અને લખી શકાય તેવી મેમરી.
-
સામાન્ય ક્ષમતા: 4 GB, 8 GB, 16 GB, વગેરે.
-
8 GB RAM ≈ 8 × 1,073,741,824 Bytes = 8,589,934,592 Bytes
🔹 ROM (Read Only Memory)
-
કાયમી (Non-Volatile) મેમરી.
-
ડેટા કમ્પ્યુટર બંધ થયા પછી પણ રહે છે.
-
BIOS અથવા બૂટ પ્રોગ્રામ્સ માટે ઉપયોગી.
પ્રકાર:
PROM, EPROM, EEPROM
વિશેષતાઓ:
-
ફક્ત વાંચી શકાય તેવી મેમરી.
-
સામાન્ય રીતે થોડા KB અથવા MBની ક્ષમતા ધરાવે છે.
2️⃣ માધ્યમિક મેમરી (Secondary Memory)
આ મેમરી લાંબા ગાળાના ડેટા સંગ્રહ માટે વપરાય છે.
🔹 ઉદાહરણો:
-
Hard Disk Drive (HDD)
-
Solid State Drive (SSD)
-
CD/DVD
-
Pen Drive, Memory Card
વિશેષતાઓ:
-
Non-Volatile મેમરી — ડેટા કાયમી રહે છે.
-
વિશાળ ક્ષમતા: 512 GB થી 2 TB સુધી સામાન્ય છે.
-
1 TB = 1,099,511,627,776 Bytes
3️⃣ કૅશ મેમરી (Cache Memory)
CPU અને RAM વચ્ચેની ઝડપી મેમરી.
વારંવાર વપરાતા ડેટાને અસ્થાયી રીતે રાખવામાં આવે છે જેથી CPU ઝડપથી ઍક્સેસ કરી શકે.
વિશેષતાઓ:
-
અત્યંત ઝડપી મેમરી.
-
સામાન્ય ક્ષમતા: 2 MB થી 64 MB.
-
ઉદાહરણ: 8 MB Cache = 8 × 1,048,576 = 8,388,608 Bytes
4️⃣ વર્ચ્યુઅલ મેમરી (Virtual Memory)
જ્યારે RAM પૂરતી ન હોય ત્યારે કમ્પ્યુટર Hard Diskનો એક ભાગ RAM તરીકે ઉપયોગ કરે છે.
આ સિસ્ટમની પ્રદર્શન ક્ષમતા વધારવામાં મદદરૂપ છે.
વિશેષતાઓ:
-
અસ્થાયી મેમરી.
-
ઓપરેટિંગ સિસ્ટમ દ્વારા મેનેજ થાય છે.
-
સ્પીડ: RAM કરતાં ધીમી, પણ ઉપયોગી.
📊 મેમરીના પ્રકારોનું તુલનાત્મક તફાવત
| મેમરીનો પ્રકાર | પ્રકાર | અસ્થાયી / કાયમી | ગતિ | ક્ષમતા | ઉદાહરણ / ઉપયોગ |
|---|---|---|---|---|---|
| RAM | Primary | અસ્થાયી | ખૂબ ઝડપી | 4–16 GB | એપ્લિકેશન ચલાવવા |
| ROM | Primary | કાયમી | મધ્યમ | 1–8 MB | BIOS, Firmware |
| Cache | Primary | અસ્થાયી | અત્યંત ઝડપી | 2–64 MB | CPU પ્રોસેસિંગ |
| HDD / SSD | Secondary | કાયમી | ધીમી / ઝડપી | 512 GB–2 TB | ફાઇલ સંગ્રહ |
| Virtual Memory | Software-based | અસ્થાયી | મધ્યમ | બદલાયેલી | Memory Extension |
કમ્પ્યુટર મેમરી ડેટા સ્ટોરેજનું પાયાનું સ્તંભ છે.
Bit અને Byteથી શરૂ થતું આ માપન સિસ્ટમ TB અને PB સુધી પહોંચી ગયું છે.
RAM અને Cache જેવી ઝડપી મેમરી પ્રોસેસિંગ માટે ઉપયોગી છે, જ્યારે HDD અને SSD જેવી માધ્યમિક મેમરી લાંબા ગાળાના સંગ્રહ માટે જરૂરી છે.
યોગ્ય મેમરી ક્ષમતા અને પ્રકાર કમ્પ્યુટરના પરફોર્મન્સને સીધી અસર કરે છે.
